Luật hàng hải là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm Luật hàng hải

Luật hàng hải là nhánh pháp luật điều chỉnh những quan hệ nảy sinh trong hoạt động hàng hải, bao gồm quản lý tàu biển, khai thác vận tải, an toàn, an ninh, môi trường và các quyền tài phán liên quan đến biển. Hệ thống này hình thành từ nhu cầu điều phối hoạt động của hàng nghìn tuyến vận tải quốc tế, gắn với cơ chế pháp lý vừa mang tính quốc gia vừa mang tính quốc tế. Trọng tâm của luật hàng hải hiện đại là thiết lập trật tự ổn định trên biển, đảm bảo các hành vi di chuyển, giao thương và khai thác nguồn lợi biển diễn ra có trách nhiệm và tuân thủ chuẩn mực quốc tế.

Luật hàng hải chịu sự dẫn dắt của các điều ước quốc tế lớn do Liên Hợp Quốc và Tổ chức Hàng hải Quốc tế ban hành. Công ước Liên Hợp Quốc về Luật Biển 1982 (UNCLOS) được xem là nền móng pháp lý cho phần lớn hoạt động hàng hải. Nội dung của UNCLOS quy định giới hạn biển, quyền chủ quyền, quyền tài phán và nguyên tắc bảo vệ môi trường biển. Bên cạnh công ước này, các quy định của International Maritime Organization tại imo.org tiếp tục chuẩn hóa những yêu cầu kỹ thuật và an toàn mà mọi tàu biển quốc tế phải đáp ứng.

Hệ thống này không chỉ tập trung vào tàu biển và các chủ thể kinh doanh vận tải mà còn mở rộng sang lĩnh vực cứu hộ, bảo hiểm, đầu tư hạ tầng cảng biển, phòng chống ô nhiễm và bảo vệ thuyền viên. Điều này tạo ra một không gian pháp lý có tính liên ngành, kết hợp giữa luật dân sự, thương mại, môi trường, lao động và an ninh quốc phòng. Hoạt động hàng hải vì thế luôn nằm trong môi trường pháp lý rộng và phức tạp hơn so với nhiều lĩnh vực vận tải khác.

Nguồn của Luật hàng hải

Nguồn pháp lý của luật hàng hải mang tính đa tầng gồm điều ước quốc tế, tập quán hàng hải, quy định pháp luật quốc gia, án lệ quốc tế và thực tiễn thương mại. Các điều ước quốc tế giữ vai trò trụ cột nhờ tính ràng buộc với hầu hết các quốc gia ven biển và quốc gia có đội tàu. Những công ước như SOLAS, MARPOL hay Load Line tạo nền tảng pháp lý kỹ thuật được áp dụng thống nhất trên toàn cầu để giảm tai nạn, giảm ô nhiễm và quản lý vận tải hàng hóa xuyên biên giới.

Tập quán hàng hải hình thành từ hành trình của thương mại biển hàng thế kỷ, phản ánh thói quen thương mại phổ biến và được chấp nhận rộng rãi trong giới chủ tàu và cộng đồng vận tải. Nhiều tập quán đã trở thành quy tắc chuẩn trong giao dịch, ví dụ các chuẩn mực trong thuê tàu chuyến hoặc các thuật ngữ giao nhận hàng hóa. Bên cạnh đó, phán quyết của tòa án hàng hải và trọng tài biển quốc tế tạo ra cơ sở tham chiếu quan trọng giúp định hình cách hiểu và cách áp dụng pháp luật.

Thực tiễn thương mại cũng là một nguồn pháp lý đặc biệt. Nhiều hợp đồng vận tải, thuê tàu hoặc bảo hiểm được xây dựng dựa trên mẫu chuẩn quốc tế. Các tổ chức chuyên ngành như International Maritime Organization, International Chamber of Shipping và hiệp hội phân cấp tàu IACS tại iacs.org.uk cung cấp bộ quy chuẩn kỹ thuật và khuyến nghị giúp các quốc gia đồng bộ hóa hệ thống pháp luật trong nước. Một số nguồn thường gặp:

• Điều ước quốc tế về an toàn và môi trường biển
• Luật hàng hải quốc gia
• Mẫu hợp đồng thương mại tiêu chuẩn
• Án lệ và phán quyết trọng tài hàng hải

Chế độ pháp lý các vùng biển

UNCLOS 1982 xác định rõ phạm vi và chế độ pháp lý của từng vùng biển, từ nội thủy đến vùng biển quốc tế. Nội thủy nằm bên trong đường cơ sở, chịu chủ quyền tuyệt đối của quốc gia ven biển. Lãnh hải kéo dài tối đa 12 hải lý từ đường cơ sở, trong đó quốc gia có quyền chủ quyền nhưng phải tôn trọng quyền qua lại không gây hại của tàu thuyền nước ngoài. Vùng tiếp giáp lãnh hải kéo dài thêm 12 hải lý, nơi quốc gia có quyền thực thi pháp luật liên quan đến thuế, nhập cư và y tế.

Vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) kéo dài tối đa 200 hải lý mang lại cho quốc gia ven biển quyền khai thác tài nguyên, quản lý bảo vệ môi trường và điều chỉnh nghiên cứu khoa học biển. Tuy nhiên quyền tự do hàng hải và tự do bay qua vùng này của quốc tế vẫn được bảo đảm. Thềm lục địa cho phép quốc gia ven biển có quyền chủ quyền đối với tài nguyên đáy biển và lòng đất dưới đáy biển, tạo nền tảng pháp lý cho phân chia nguồn lợi tự nhiên.

Bảng minh họa phạm vi các vùng biển theo UNCLOS:

Vùng biển	Phạm vi	Chế độ pháp lý
Nội thủy	Bên trong đường cơ sở	Chủ quyền đầy đủ
Lãnh hải	0 – 12 hải lý	Chủ quyền, có quyền qua lại không gây hại
Vùng tiếp giáp	12 – 24 hải lý	Quyền tài phán hạn chế
EEZ	12 – 200 hải lý	Quyền chủ quyền tài nguyên, tự do hàng hải quốc tế

Chủ thể và đối tượng trong quan hệ hàng hải

Quan hệ hàng hải bao gồm nhiều chủ thể với vai trò cụ thể trong chuỗi vận tải biển. Chủ tàu chịu trách nhiệm quản lý và khai thác tàu, người thuê tàu điều hành khai thác trong một số loại hợp đồng, thuyền viên đảm nhiệm vận hành kỹ thuật và hàng hải. Người vận chuyển và người gửi hàng là hai chủ thể trung tâm trong giao dịch vận tải, cùng chia sẻ quyền và nghĩa vụ theo hợp đồng vận tải và các bộ quy tắc quốc tế.

Đối tượng quan hệ hàng hải gồm tàu biển, hàng hóa, thiết bị cảng và công trình biển. Tàu biển phải đáp ứng tiêu chuẩn kỹ thuật theo bộ quy phạm của các tổ chức phân cấp thuộc IACS. Việc phân cấp đảm bảo tàu có đủ điều kiện khai thác an toàn, đạt tiêu chuẩn về vỏ tàu, kết cấu, máy móc và thiết bị. Ngoài ra hàng hóa vận chuyển bằng đường biển chịu sự điều chỉnh của hợp đồng vận tải, chứng từ vận chuyển và các quy định về bảo quản hàng nhạy cảm.

Một số nhóm chủ thể chủ chốt:

• Chủ tàu và người khai thác tàu
• Người gửi hàng và người nhận hàng
• Người thuê tàu và môi giới hàng hải
• Thuyền trưởng và thuyền viên

Hợp đồng vận tải hàng hải

Hợp đồng vận tải bằng đường biển xác định rõ quyền và nghĩa vụ của người vận chuyển và người gửi hàng trong quá trình giao nhận và chuyên chở. Các loại hợp đồng phổ biến gồm vận đơn đường biển và hợp đồng thuê tàu, mỗi loại mang tính chất pháp lý khác nhau. Vận đơn đóng vai trò song song vừa là biên lai nhận hàng, vừa là bằng chứng của hợp đồng vận tải, vừa có thể được dùng như chứng từ sở hữu hàng hóa. Hợp đồng thuê tàu chuyến hoặc thuê tàu định hạn lại quy định chi tiết về việc phân chia chi phí, điều hành tàu và trách nhiệm trong quá trình khai thác.

Người vận chuyển chịu trách nhiệm chăm sóc hàng hóa chu đáo và giao hàng đúng thời gian, đúng tình trạng. Các quy tắc quốc tế như Hague Rules, Hague Visby Rules và Hamburg Rules đưa ra chuẩn mực về nghĩa vụ của người vận chuyển, giới hạn trách nhiệm và các trường hợp miễn trách. Giới hạn trách nhiệm thường được tính theo đơn vị khối lượng hàng hóa hoặc đơn vị tính do công ước quy định. Trường hợp tàu biển gặp sự cố dẫn đến mất mát hoặc hư hỏng hàng hóa, người vận chuyển cần chứng minh đã thực hiện mọi biện pháp hợp lý để đảm bảo an toàn.

Các yếu tố cơ bản mà hợp đồng vận tải thường bao gồm:

• Thông tin về tàu biển, cảng đi và cảng đến
• Loại hàng hóa, số lượng và bao gói
• Điều khoản cước phí và phụ phí
• Các điều kiện giao hàng và thời gian làm hàng
• Điều khoản trách nhiệm và giới hạn trách nhiệm

Bảo hiểm hàng hải và quản lý rủi ro

Bảo hiểm hàng hải được xem là công cụ bắt buộc để giảm thiểu rủi ro trong vận tải biển, với phạm vi gồm bảo hiểm thân tàu, bảo hiểm hàng hóa và bảo hiểm trách nhiệm dân sự của chủ tàu. Hệ thống P&I Club thuộc International Group of P&I Clubs tại igpandi.org là mô hình tổ chức bảo hiểm phi lợi nhuận, vận hành trên nguyên tắc chia sẻ rủi ro giữa các chủ tàu thành viên. Nhờ đó chủ tàu có nguồn lực tài chính để chi trả các trách nhiệm lớn, ví dụ ô nhiễm môi trường hoặc tai nạn hàng hải gây thiệt hại cho bên thứ ba.

Bảo hiểm hàng hóa bảo vệ quyền lợi của người gửi hàng trước các rủi ro như va chạm, cháy nổ, nhiễm nước, cướp biển hoặc mất mát trong quá trình vận chuyển. Các điều kiện bảo hiểm phổ biến như ICC (A, B, C) được xây dựng theo mức độ bảo vệ khác nhau, cho phép chủ hàng lựa chọn tùy theo giá trị và tính chất hàng hóa. Bảo hiểm thân tàu lại tập trung vào các rủi ro liên quan đến kết cấu tàu, máy móc, thiết bị và hư hại vật chất.

Bảng tóm tắt các loại bảo hiểm hàng hải:

Loại bảo hiểm	Đối tượng	Phạm vi
Bảo hiểm thân tàu	Tàu biển, kết cấu, máy móc	Rủi ro va chạm, mắc cạn, hỏa hoạn, tổn thất toàn bộ
Bảo hiểm hàng hóa	Hàng hóa vận chuyển	Tổn thất do tai nạn, thiên tai, cướp biển, ẩm ướt
Bảo hiểm P&I	Trách nhiệm dân sự của chủ tàu	Ô nhiễm, thương tật thuyền viên, thiệt hại bên thứ ba

An toàn và an ninh hàng hải

An toàn hàng hải được thiết lập dựa trên hệ thống công ước quốc tế do International Maritime Organization ban hành. SOLAS quy định tiêu chuẩn an toàn sinh mạng, yêu cầu về thiết kế tàu, trang thiết bị cứu sinh, hệ thống báo cháy. MARPOL đưa ra các quy định nhằm giảm thiểu ô nhiễm biển từ dầu, hóa chất, rác thải và khí thải. Bộ quy tắc ISPS tập trung vào an ninh tàu và cảng, nhằm đối phó với nguy cơ khủng bố và hoạt động trái phép trên biển.

Quốc gia treo cờ có trách nhiệm đảm bảo tàu đăng ký dưới cờ mình tuân thủ đầy đủ các công ước quốc tế. Điều này thường được thực hiện thông qua kiểm tra kỹ thuật định kỳ và cấp chứng chỉ an toàn. Quốc gia cảng có quyền kiểm tra tàu nước ngoài cập cảng để bảo đảm tuân thủ tiêu chuẩn an toàn quốc tế, tạo ra cơ chế kiểm soát nhiều tầng. Việc giám sát này góp phần nâng cao an toàn và hạn chế rủi ro tai nạn hàng hải.

Một số chuẩn mực kỹ thuật thường áp dụng trong an toàn hàng hải:

• Chứng chỉ an toàn theo SOLAS
• Hệ thống quản lý an toàn ISM Code
• Yêu cầu phân cấp tàu theo chuẩn quốc tế
• Kiểm tra tàu của quốc gia cảng (PSC Inspection)

Xử lý sự cố và trách nhiệm dân sự

Khi xảy ra sự cố như va chạm, mắc cạn, đắm tàu hoặc ô nhiễm dầu, luật hàng hải quy định quy trình xác định trách nhiệm và mức bồi thường. Nguyên tắc cơ bản là mỗi bên phải chứng minh mức độ lỗi của mình trong sự cố. Để giảm rủi ro tài chính, hệ thống quốc tế thiết lập các công ước liên quan đến trách nhiệm ô nhiễm dầu như CLC và FUND, cho phép chủ tàu bồi thường theo cơ chế quỹ. Giới hạn trách nhiệm thường dựa trên dung tích tàu (GT), thể hiện bằng công thức:

$LL = k \times GT$

Cơ chế cứu hộ hàng hải được áp dụng thông qua hợp đồng cứu hộ hoặc theo luật, giúp bảo vệ quyền lợi của người cứu hộ và khuyến khích hành động cứu người, cứu tài sản. Tiền thưởng cứu hộ thường tính dựa trên giá trị tài sản cứu được, mức độ rủi ro và kỹ năng của đội cứu hộ. Các tổ chức cứu hộ quốc tế duy trì hệ thống phối hợp nhằm hỗ trợ tàu gặp nạn trong điều kiện khẩn cấp.

Giải quyết tranh chấp hàng hải

Tranh chấp hàng hải có thể phát sinh từ hợp đồng vận tải, thuê tàu, bảo hiểm, đâm va, ô nhiễm hoặc tranh chấp chủ quyền biển. Phương thức giải quyết gồm tòa án, trọng tài hoặc cơ chế quốc tế. Tòa án quốc gia thường xử lý tranh chấp liên quan đến hợp đồng và bồi thường dân sự, trong khi International Tribunal for the Law of the Sea là cơ quan giải quyết tranh chấp liên quan đến giải thích và áp dụng UNCLOS.

Trọng tài hàng hải phổ biến vì linh hoạt, bảo mật cao và sử dụng chuyên gia có kinh nghiệm chuyên ngành. LMAA tại lmaauk.org là một trong những trung tâm trọng tài hàng hải được sử dụng rộng rãi. Nhiều hợp đồng vận tải và thuê tàu quy định trước việc giải quyết tranh chấp bằng trọng tài để giảm thời gian và chi phí.

Quy trình trọng tài hàng hải thường gồm:

• Thông báo yêu cầu trọng tài
• Chỉ định trọng tài viên
• Nộp bản trình bày và chứng cứ
• Phiên xét xử hoặc xem xét hồ sơ
• Ra phán quyết trọng tài

Danh sách tài liệu tham khảo

• United Nations. United Nations Convention on the Law of the Sea (1982). Link
• International Maritime Organization. https://www.imo.org
• International Group of P&I Clubs. https://www.igpandi.org
• International Association of Classification Societies. https://www.iacs.org.uk
• London Maritime Arbitrators Association. https://www.lmaauk.org